Lisa van der Heijden, altijd op zoek, maar geen idee waarnaar

Met een variant op Proust's “A la recherche du temps perdu” zou het centrale thema van mijn werk met “A la recherche du sens inconnu” gekarakteriseerd kunnen worden; altijd onderweg en op zoek naar de grens.

Lisa van der Heijden (Weitnau, Beieren, 1951). Woont en werkt in Leiden. Zij is opgeleid aan de Vrije Academie in Den Haag. Haar schilderijen in series geordend vanaf 2002 staan op haar website, een bescheiden maar sterk en hecht oeuvre in middelgrote formaten. De eerste schilderijen tonen de structuur waar voorbij het abstracte landschap ligt, het lijkt de grens. Lisa van der Heijden vervolgde haar weg daar voorbij in het woeste en ledige, het Tohuwabohu. Er is invloed van Cy Twombly in de serie van 2006 tot 2008. En Robert Ryman. Het werk is verwant aan graffiti en het tachisme. En aan Japanse prentkunst en zelfs Art brut. Over inspiratie zegt zij het volgende.

Niet één op één, maar ik bewonder schilders als Cy Twombly, Mark Rothko en de Amerikaanse expressionisten. Ik werd ooit aangetrokken door het raadselachtige, doordat ik het niet begreep. Die ervaring van ruimte bij Rothko in een bijna zwart schilderij! Ik had het gevoel van een openbaring bij die zwarte schilderijen, die blauwig en violet zijn, ik ervoer het alsof een hele zachte stof om me heen werd gewikkeld, een heel bijzondere sensatie. Donker van gevoel, somber van emotie.

Ik ken het beeldhouwwerk van Cy Twombly. Twombly blijft me boeien en triggeren, Hij was een erudiete man, die werkte in een schrift dat geen schrift is vaak met verwijzingen naar Griekse mythologie zoals naar Orpheus of Amor. Ik hou niet per se van sacrale kunst, In Venetië is in iedere kerk wel een prachtig werk van bijvoorbeeld Titiaan, Tintoretto of Giorgione te zien. Dat is zo mooi. Toen echter zag ik de geschilderde madonna’s van Bellini en ik moest huilen. Die vrome ziel, zo overtuigend, het straalde er van af, de intensiteit, alsof het gevoel nog doorwerkte. Eerlijkheid.

Z.t. uit 2006. Olie op linnen, formaat 140 x 180 cm.

Het schilderen als unieke, specifieke handeling enerzijds en de gelaagdheid van olieverf anderzijds zijn essentieel in de verbeelding van Lisa van der Heijden. Het ijle, transparantie - alsof het gaswolken zijn - maar ook de beweging binnen het doek zijn opvallende kenmerken. Zoals ze het zelf formuleerde is haar werk te omschrijven als abstract maar geen hard edge. Het is een uiterst ingetogen vorm van abstract expressionisme. In haar wufte penseelstrook is gelijkenis met het latere werk van Willem de Kooning. Er wordt gemengd op het doek, eindeloos en geduldig tot het werk volmaakt zich zelf is, een ruimtelijkheid zonder gelijkenis, uit de tijd van vóór de Goden. Er ontstaat een illud tempus achtige sfeer. Illud tempus betekent letterlijk heilige tijd waarin de wereld werd geschapen.

The time of origins is a time out of time, an illud tempus, 'which is always the same, which belongs to eternity' (Eliade, 1959, p. 88)

Lisa van der Heijden werkt tegenwoordig full time als beeldend kunstenaar in haar studioruimte met daglicht neon lampen en door een muurtje afgeschermd. Het licht straalt hemels helder in haar studio op de Haagweg 4.

Z.t. uit 2008. Olie op linnen, formaat 85 x 100 cm.

Ik ben ooit begonnen met hoofden die opdoemden. Dat opdoemen is belangrijk. Mijn eerste houvast, daarna losgelaten. Vervolgens heb ik gewerkt aan grote vlakken met verwijzingen naar buiten, onbegrensde ruimtes. Onbegrensde ruimtes van licht. Wat ik doe is intuïtief. Intuïtief schilderen betekent: achteraf de handeling beoordelen, ik moet eerst iets doen en dan kijk ik of het klopt. Het kan weken duren voor ik eruit ben. Compositie en kleur zijn essentieel. Ik werk in heel dunne lagen over elkaar, zeven tot tien lagen, tot dat zich iets voordoet, het toeval, in de opbouw van de kleur nuances. Soms moet ik invasief ingrijpen, om het bijna monochrome doek te verstoren. Indien nodig moet ik heel agressief met een kleur die niet past het geheel doorbreken. Ook de kwaststreek en de kleur werken mee.

In 2008 wordt de sfeer in haar werk ongrijpbaar en tegelijk vervuld van onbeschrijfelijke, minieme vormpjes die betekenisloos in de ijlte hangen of zweven. Zij creëert een diepte die weinig gelijkenis in de realiteit kent, het geschilderde verhaalt van een andere werkelijkheid, voorbij onze normale perceptie. In 2009 lijken de krabbels soms Chinese karakters.

Vier jaar geleden ontstonden werken die bijna kalligrafisch waren zonder betekenis, Pas door de context kregen de tekens betekenis. Ik ben opgegroeid met abstracte en minimale kunst. Niet direct , niet één op één, maar wel door alles samen beïnvloedt. Mijn donkere werken? Ik vind dat er licht in opdoemt, dus zijn ze voor mij niet donker.

Lisa vertelt over haar Duitse achtergrond.

Ik kom uit het zeer katholiek zuiden van Beieren. Ik vind het jammer dat ik niet meer kan geloven in de kinderlijke vorm van religie. Alles was door het geloof geregeld. Ik kom uit de generatie van de zwijgende ouders. Mijn vader was in dienst in Rusland, maar daar is niet over gesproken. Het werd tot een verzwegen periode. Die sfeer van iets-klopt-hier-niet is in 1968 ineens bespreekbaar geworden in de “Aufarbeitung”. Het nazi verleden werd toen In Duitsland heel hard aangepakt. Trauma’s. De discussie die losbrak betekende een grote omwenteling ook ten aanzien van de Amerikaanse politiek. Ik was iets te jong, zeventien, om politiek goed op de hoogte te zijn maar ik heb nog gedemonstreerd in München tegen de oorlog in Vietnam.

Haar Duitse achtergrond onderscheidde haar later bij vestiging in Nederland.

Het volgende cultuurverschil tussen Duitsland en Nederland merkte ik op. In mijn jeugd voelde ik me verplicht om Sartre, Camus en Simone de Beauvoir te lezen, het existentialisme. In Nederland  bleek deze stroming vrijwel onbekend. Ik heb een Brusselse vriendin van ongeveer mijn leeftijd met precies dezelfde ervaring. Ook zij las de existentialisten.

Over het verband tussen persoonlijkheid en het werk.

Voor mij zit het verband in het ingetogen karakter. Dat hoort bij mij. Soms is het werk uitbundig, voor mijn doen dan, maar ik wil niet direct iets prijsgeven. Ik verg veel van de kijker. Mijn werk is poëtisch, als ik er iets over zou moeten zeggen. Met mijn werk bied ik de kijker de ruimte om de eigen emoties te ontdekken en toe te laten. In laatste instantie is een schilderij een tweedimensionaal iets met verfvlekken erop, en als het goed is raakt het. Dat is het fascinerende van kunst.

Z.t. uit 2013. Olie op linnen, formaat 90 x 100 cm.

Tenslotte de vraag: Is het schilderij spiritueel opgevat of abstract?

De vraag is onjuist. Het schilderij is tegelijk abstract én spiritueel. Abstract, vanwege het ontbreken van een verwijzing naar de werkelijkheid. Spiritueel, in de zin dat het een persoonlijke innerlijke ervaring weergeeft. Spiritualiteit, daar ben ik voorzichtig mee. Ik wil niet al te veel prijsgeven, wel in het werk maar niet in woorden. Rothko was nog diep gelovig. Enkele generaties later valt voor velen God weg. Vroeger was religie de cultuur die je omringde en waarin je leefde. Die zekerheid is vervallen. Voor mij en mijn werk wil dat zeggen: Ik ben altijd op zoek, maar heb geen idee waarnaar.

Allart Lakke, 2013.